پژوهشی سترگ در دیاری کهن (محمود رنجبر)

پژوهشی سترگ در دیاری کهن (محمود رنجبر)

یکی از ویژگی های جوامع پویا، بازنمود خرده فرهنگ هایی است که با اجتماع آنها پازل معنی دار فرهنگ و هویت یک قوم شکل می گیرد. در بسیاری از جوامع بشری برای همزیستی مسالمت آمیز نسل ها با تاکید بر مشترکات خرده فرهنگ های اقوام و تطبیق آن با نمونه بیشتر فراگیر شده آن، شناسنامه ای خود نوشت ترتیب می دهند. شناسنامه ای که مجموعه ای از آداب ، رسوم،و عقاید اقوام را به عنوان جامع ترین شکل ممکن آن داراست. در ایران نیز این شیوه به دو روش مختلف شکل گرفته است. اگر بخواهیم اشاره ای اجمالی به آنها داشته باشیم انتشار فرهنگنامه ها و مطالعات زبانشناختی یا گویش شناختی را می توان در ردیف این کارها برشمرد.یکی از بهترین پژوهش های دهه اخیر کاری است که ابراهیم اصلاح عربانی با عنوان کتاب گیلان انجام داده است. وی با جمع آوری آرا و نظرهای محققان محلی، پژوهشی در خور را فراهم نمود که می تواند الگویی مناسب برای یک کار جمعی باشد. در حوزه فعالیت های انفرادی نیز کار پژوهشی استاد منوچهر ستوده را می توان نام برد. وی با جمع آوری لغات گویش لاهیجانی در سال 1323 نخستین گام را برای جمع آوری علمی فرهنگ توده برداشت. اگرچه نخستین زمینه های ورود آداب عامیانه و توده مردم از دوره مشروطه در آثار ادبی نمودار شد،اما کار روشمند وعلمی سالها طول کشید.

از جمله کارهای پژوهشی دیگری که این روزها روانه بازار نشر شده است؛ کتاب« سخت سر یا رامسر در گذرزمان » است این کتاب که مجموعه ای از پژوهش و نوشته های دکتر عنایت الله رحیمیان است، به همت انتشارات آشیان در مرداد سال 90 منتشر شده است. مولف در آغاز این کتاب می نویسد: این کتاب قرار بود در سالهای دهه چهل در حد یک کتابچه و در قالب تک نگاری (مونوگرافی) به پیشنهاد سیروس طاهباز و دوستان وی در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران با نام «جواردیه ییلاق سختسر» منتشر گردد.(رحیمیان:یک)نویسنده در پیشگفتار کتاب چگونگی فراهم آوردن این اثر و نحوه پیگیری خود برای جمع آوری میدانی آن را توضیح می دهد. اگرچه در همین پیشگفتار به نظر می رسد بخش هایی از تاریخچه پیدایی این کتاب که با نحوه زندگی نویسنده به عنوان یک جراح متخصص گره خورده، مغفول مانده یا از قلم افتاده باشد.اما از همین اندک پیشگفتار هم بر می آید که در نوسانات زندگی وی که در همراهی با مبارزان رژیم شاهنشاهی بوده،بسیاری از دست نوشته های میدانی و اسناد وی شامل عکس های منحصر به فرد که مواد خام کتاب محسوب می شدند،برای آنکه به دست ماموران ساواک نیافتد، نابود شده است. عشق به فرهنگ زاد و بوم و نبود منابع باعث شد تا پژوهش نویسنده از تحقیق میدانی و ذکر جزء به جزء رفتارهای اجتماعی و فرهنگی مردم به کاری کتابخانه ای و برگرفته از حافظه بدل گردد. که البته پنجاه سال طول کشید. وی بلافاصله بعد از جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران «نخستین کاری» که انجام می دهد جمع آوری کتابهای متنوع است؛چه آنهایی که از دست داده بود و چه کتب جدید و کتابخانه ای نسبتا جامع را در خانه اش فراهم می کند. (همان:هفت) . این کتاب در 696 صفحه و 9 فصل نوشته شده است. اگر بخواهیم نگاهی به فصل های این کتاب داشته باشیم به خوبی می توانیم دریابیم که مولف محترم چه حجمی از کار را بر عهده گرفته است. این فصل ها عبارتند از : فصل یک: رامسر وطبیعت فصل دوم: گل و گیاه و جانوران سخت سر فصل سوم: آبادی های سخت سر فصل چهارم: اقوام اولیه ساکن در رامسرفصل پنجم: آریایی ها فصل ششم: سکاها و سخت سر فصل هفتم: سخت سر و اشکانیان فصل هشتم: فرهنگ مردم رامسر و تغییرات آن، فصل نهم سخت سر در تاریخ.

در انتهای هر فصل نیز توضیحات مولف به همراه کتابشناسی ذکر شده است. از مهمترین مزایای این کتاب، شناسنامه مندی آن است خواننده پژوهشگر با بهره گیری از اطلاعات این کتاب می تواند مسیر پژوهشهای آتی خود را مشخص نماید . ضمن اینکه باید اذعان داشت در پاره ای از قسمت ها تکرار در بیان مطلبی موجب می شود، تا خواننده گمان نماید که یا مولف قصد تاکید بر موضوع خاصی دارد، یا ناخواسته دچار تکرار های مخل شده است. البته نباید به مولف محترم خرده گرفت چون شیوه ای که در انتشاراتی های ما حاکم است،جنبه صنعتی چاپ کتاب است، به عبارتی بسیاری از انتشاراتی ها تلاش می کنند تا با چاپ کتابهای متعدد انتفاع خود را لحاظ نمایند؛ اما اگر جنبه فرهنگی کار مدنظر باشد، ویراستاران هر انتشاراتی تلاش می کنند تا اشکلات فنی و ادبی کتاب را به حداقل ممکن برسانند. به عنوان نمونه یکی از بدیهی ترین شیوه های ارجاع نویسی توزیع منابع در انتهای کتاب یا در هر فصل بر مبنای نام خانوادگی مولفان است در این شیوه خواننده به راحتی می تواند به عناوین کتابهای مبدا برسد. یا اینکه در انتهای کتاب منابع و مآخذ برای خوانندگان حرفه ای و پژوهشگران بسیار با اهمیت است؛ زیرا با خواندن پیشگفتار(مقدمه) و نگاه به منابع یک اثر می توان از اهمیت سر با خبر شد. البته از نوشته ها یا مونوگرافی ها چنین انتظاری بایسته نیست. اما با همه این موارد چیزی که بر اهمیت کتاب «سخت سر یا رامسر...» می افزاید،نگاه محققانه ای است که نویسنده محترم داشته است. وی تلاش کرده تا با اتیمولوژی کلمات و تاریخ وجغرافیای دیار خود،تحولات در زمانی آن را نشان دهد، اما برای همه روشن خواهد بود که در ذکر تحولات یک منطقه می توان تاریخ گمشده ای را یافت به عبارتی در اثر مورد نظر آقای دکتر رحیمیان تلاش کرده است تا در باره سخت سر از کهن ترین دوران سخن بگوید بنابراین با قاطعیت می نویسد: مجموعه آبادی رامسر از کنار در یا تا مرز قزوین از ابتدای تاریخ به نام سخت سر نامیده می شد،از یک قصبه و تعدادزیادی روستاهای کوچک وبزرگ اعم از قشلاقی و ییلاقی تشکیل می شود.(همان: 2). بی تردید طرح قطعیت علمی در باره پاره ای از مناسبات تاریخی و جغرافیایی به ویژه در باره استانهایی مثل گیلان و مازندران که سرسام رطوبت است و قاتل میراث فرهنگی اعم از معقول ومنقول؛کاری عجیب به شمار می رود. ضمن آنکه مولف محترم در آنجا که با سند سخن می گوید؛ به خوبی می توان اتصال تاریخی و تحولات اجتماعی و فرهنگی را به خوبی دریافت کرد. از سوی دیگر دسترسی ایشان به منابع ذیقیمت موجود برای پربار شدن اثر بسیار حایز اهمیت بوده است. به عنوان مثال وقتی از البرز به عنوان یک عارضة طبیعی سخن می گوید؛ در بارة تاریخچة نام آن نیز با استناد به منابع کهن اظهار نظر می کند. اما تاریخچة کوههایی مانند البرز ، زاگرس، وحتی دریای کاسپین(خزر)نتوانسته است به تاریخ مندی هویت شهر رامسر در تاریخ کهن بیافزاید. به عبارتی دیگر بنا به استناد مولف محترم؛ این شهر از سال 1310 با حضور شاه وقت نظم ونسخ یک شهر را به خود گرفت؛زیرا قبل از آن به عنوان «یک بلوک زیر نظر یک نائب الحکومه اداره می شد»(همان:2). اما پیشینة حضور مردم در این شهر را که البته پیش از این یک روستا بوده، به زمان سکاها برمی گرداند که به صورت یک دهیوی مستقل(شاه نشین) که شامل بخش گیلانی و بخش کوهی بوده ،اداره می شده است(همان: 123).البته در جای دیگر این تاریخ را کهن تر از آن ذکر می کنند درصفحه 124 می نویسند: از نظر جغرافیایی شهر سخت سر در بخش بزرگ رویان واقع بود که خود در قسمت میانی کشور شهر بزرگ پتیش خوارگر قرار داشته است. این کشور شهر از اواخر هخامنشیان تا اواخر ساسانیان یکی از کشورهای شاهنشاهی ایران بود(همان: 124).

از دیگر ویژگی های این کتاب محدود نشدن نویسنده به یک ساحت علمی است. پراکندگی و انباشت اطلاعات باعث شد تا نویسنده در فصولی که مربوط به آداب و سنن رامسر نیست، در باره فرهنگ و باورها سخن بگوید. به عنوان مثال در بخش دوم از فصل دوم کتاب که به معرفی جانوران منطقه می پردازد معرفی آنان را با باورهای مردم در باره آن جانوران گره زده است . از همین رو نام تعدادی از پرندگان که به نظر می رسد در باور مردم جایگاهی نداشته باشد در این کتاب مغفول مانده اند. مانند ترنگ طلا(قرقاول)؛زرج(کبک)،شانه به سره(هدهد) و.. به عنوان مثال در بارة شغال (شال) نویسنده در باره شال میری؛ عروسی شغال هم سخن می گویند؛ که البته می تواند در بخش باورهای مردم که در زیر مجموعه فرهنگ رامسر جای گیرد؛حایز اهمیت می شد.

بخش معرفی آبادی های تاریخی سخت سر یکی از زیباترین بخش های کتاب به شمار می آید. در این بخش نیز نویسنده محترم با تفکیک دو بخش داده های مستند به کتب تاریخی و یافته های خود در باره اسامی و پیشینة محله های کهن شهر اظهار نظر کرده است. نخستین معرفی نقطه تاریخی نشان دهنده محدوده شهر رامسر است. یعنی پلرود رودخانه ای که در نزدیکی شهر کلاچای فعلی در استان گیلان قرار دارد. البته نویسنده به ذکر یک واقعه تاریخی از پلرود می پردازد؛واقعة خودکشی اسپهبد خورشید در سال 144 درون رود پر آب پلرود است. ذکر نام محله هایی مانند چاخانی سر؛ قاسم اباد ؛اوشیان سیاولات شیخ زاهد محله که در لاهیجان قرار دارد نشان می دهد که نویسنده خود را محدود به جغرافیای امروزین نکرده است آنچه که برای وی مهم بوده جغرافیای تاریخی وتحلیل حوادثی است که می توانسته بر مناسبات رامسر تاثیر بنهد از همین رو به معرفی محله هایی می پردازد که استناد اتصال جغرافیایی به سخت سر یا بالعکس تقریبا در جایی ثابت نشده است. در معرفی محله های مختلف نکته بدیع بیان باورها و تاریخچه ای غیر مستند است که سینه به سینه نقل شده است. این باورها البته تاکنون در جایی به چاپ نرسیده است . بی تردید جمع آوری آنها به همراه ریشه شناسی(اتیمونولوژی ) اسامی محله ها از جمله کارهایی است که می تواند ؛موضوع پژوهش های آتی قرار گیرد.

نویسنده محترم در فصل چهارم از اقوام پتش خوار گر نام می برد که از نظر ایشان گمان می رود نخستین ساکنان این منطقه بعد از زمانی باشند که زمین ها سر از آب در آورده اند. اما مولف محترم همچنان معتقد است که بطور دقیق نمی توان نخستین ساکنان این منطقه را نام برد و نیاز به پژوهش های بیشتری است(همان:209).

گمانه هایی دیگر در باره اقوام پیشدادی در کتاب آمده که نویسنده محترم با پیوند سرنوشت مردم سخت سر به آماردها با بهره گیری از آثاری که در این باره نوشته شده نشانه هایی از آن را ذکر می کند به عنوان مثال در باره اشکانیان و یادواره های آنان در رامسر به ریشة رودخانمه صفا رود اشاره می کند که مردم بومی آن را «سوآورو» تلفظ می کنند این نام می تواند یادآورسی آورو در دره تجن باشد؛و زمانی که به دلایل مختلف از جمله آب و هوا و مراکز مختلف نیایش اشکانیان به سخت سر آمدند نشانه هایی از خود باقی گذاشتند که از جمله آنها می توان از جاده پولو نیز نام برد.(همان:404).

خواندن این کتاب برای جوانان منطقه به ویژه دانشجویان بسیار مفید خواهد بود زیرا علاوه بر اطلاعا جغرافیایی دقایق ارزشمندی از آداب ورسوم مردم را نشان می دهد. به هر حال تلاش بیش از پنجاه سال آقای دکتذ عنایت الله رحیمیان را باید ارج نهاد که در باره جمع آوری فرهنگ اطلس گونه منطقه فضل تقدم یافته اند. بی شک این اثر تاریخی مرجع بسیاری از پژوهشگرانی خواهد شد که می خواهند در زمینه های مختلف در باره این منطقه از کشورمان تحقیق نمایند. برای این پژوهشگرکهنسال و پرتلاش که الگوی مناسبی برای جوانان امروز است،آرزوی سلامتی می نمایم.

محمود رنجبر – دانشگاه گیلان